Τραγούδια του 1940 και της Εθνικής Αντίστασης

Η ιταλική εισβολή στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1940 και η εμπλοκή της χώρας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιούργησε νέους προβληματισμούς στην ελληνική κοινωνία. Οι Έλληνες υποδέχθηκαν με κραυγές ενθουσιασμού την αναίτια ιταλική επίθεση και σε λίγα εικοσιτετράωρα οι επιτιθέμενοι μεταβλήθηκαν σε αμυνόμενους, με αποτέλεσμα να γίνουν διεθνής περίγελος και η πολυδιαφημιζόμενη κατάληψη της Ελλάδας από φασιστικός θρίαμβος να εξελιχθεί σε φαρσοκωμωδία.

Βάζει ο ντούτσε τη στολή του

Παράλληλα με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, ένα απ’ τα ισχυρότερα «όπλα» που προέταξε ο ελληνικός λαός απέναντι στον αλαζόνα Μουσολίνι και τους οπαδούς του ήταν τα κοροϊδευτικά τραγούδια, ο σαρκασμός και το χιούμορ. Ήταν τα τραγούδια της Σοφίας Βέμπο, τα σκετς των επιθεωρήσεων στα ελληνικά θέατρα και τα παραφρασμένα τραγούδια της εποχής, που βασίζονταν σε γνωστά μοτίβα κι επίκαιρους σατιρικούς στίχους, με χαρακτηριστικότερο το «Κορόιδο Μουσολίνι», το οποίο λέγεται ότι είχε εκνευρίσει τον Ιταλό δικτάτορα.

Κορόιδο Μουσολίνι

Πραγματική δεξιοτέχνις η Σοφία Βέμπο, η Τραγουδίστρια της Νίκης, ερμήνευσε το περίφημο «Παιδιά της Ελλάδος παιδιά…» και το σατιρικό «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του…» προκαλώντας το πηγαίο γέλιο της ελληνικής κοινωνίας για τους Ιταλούς.

Παιδιά της Ελλάδος παιδιά

Όμως, τα αποθέματα γέλιου τελείωσαν τον Απρίλιο του 1941 με τη γερμανική εισβολή και την τριπλή κατοχή, που ακολούθησε. Ο ελληνικός λαός και σ’ αυτήν την ιστορική πρόκληση όρθωσε το ανάστημά του. Ήταν η ώρα της Εθνικής Αντίστασης. Ο ελληνικός λαός πολέμησε τους ξένους εισβολείς «τραγουδώντας», γιατί ο Έλληνας από τα πανάρχαια χρόνια ήταν δεμένος με τη μουσική και το τραγούδι, που ο ίδιος «γέννησε» και τον συντρόφευε σε όλες τις στιγμές της ζωής του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Δημοτικό μας Τραγούδι.

Είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο ότι όπου υπάρχουν αγώνες για ελευθερία, εθνική ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη, εκεί ανθεί και το τραγούδι, το αγωνιστικό τραγούδι, που εκφράζει τα ιδανικά και τους σκοπούς του αγώνα, εξυμνεί ηρωικές πράξεις και προτρέπει κι άλλους στον κοινό αγώνα. Ιστορικό προηγούμενο αποτέλεσε, κατά την περίοδο της Κατοχής 1941-1944, το κλέφτικο τραγούδι των κλεφταρματολών της Τουρκοκρατίας, των ανυπότακτων των βουνών, απ’ τους οποίους προήλθε η μαγιά των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821.Έτσι, κατ’ αναλογίαν, γεννήθηκε ένα νέο αντιστασιακό τραγούδι, το αντάρτικο τραγούδι. Το αντάρτικο τραγούδι εξέφρασε τη λαϊκή αντίσταση εναντίον των κατακτητών και, παράλληλα, έγινε το ίδιο πράξη αντίστασης.
Σε μια πρώτη φάση οι αντάρτες κατέφυγαν σε παλιά εμβατήρια, όπως ήταν ο «Θούριος» του Ρήγα, το «Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά…», σε κλέφτικα δημοτικά, ανάλογα με τον τόπο καταγωγής τους, και σε τραγούδια επιθεωρησιακά του Ελληνοϊταλικού πολέμου.

Ο Θούριος του Ρήγα

Εκτός από την εγχώρια παράδοση, οι αγωνιστές που κινούνταν στο χώρο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, διασκεύασαν στα ελληνικά και διεθνή επαναστατικά τραγούδια προσαρμοσμένα στις τωρινές περιστάσεις, όπως η «Μασσαλιώτιδα», το «Παιδιά σηκωθείτε να βγούμε στους δρόμους…» και η «Κατιούσα», το τραγούδι της Διεθνούς. Επίσης, δημιούργησαν και νέα τραγούδια με δικούς τους στίχους πάνω σε γνωστούς σκοπούς.

Παιδιά σηκωθείτε

Στον χώρο του ΕΔΕΣ, τα αντάρτικα τραγούδια ήταν διασκευασμένα δημοτικά ή επιθεωρησιακά ή αντέγραφαν στρατιωτικά εμβατήρια ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά ή ρωσικά. Ξεχωρίζει το «Ελληνική Δύναμις» του Δημητρίου Σούντζου.
Τα αντάρτικα τραγούδια χωρίζονται σε όσα γράφηκαν από γνωστούς λόγιους ποιητές και σε όσα ανήκουν σε ανώνυμους αγωνιστές. Τα πιο γνωστά επώνυμα τραγούδια-εμβατήρια είναι το «Στ’ άρματα, Στ’ άρματα…», ο ύμνος της Εθνικής Αντίστασης του Νίκου Καρβούνη, το «Με το ντουφέκι μου στον ώμο…/ Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα…», ο ύμνος του ΕΛΑΣ, και το «Με τη χρυσή της νιότης πανοπλία…», ο ύμνος της ΕΠΟΝ της ποιήτριας Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη.

Ο ύμνος του ΕΑΜ

Τα τραγούδια αυτά δημοσιεύονταν στον παράνομο Τύπο της εποχής, γεγονός που διευκόλυνε τη χρήση τους σε όλη την Ελλάδα. Τα «ανώνυμα» τραγούδια βασίζονταν στην έντεχνη προσωπική ποίηση του άγνωστου δημιουργού και ήταν, κυρίως, τοπικής εμβέλειας.

Ήρωες

Σημειώθηκε μια «έκρηξη» δημιουργίας αντιστασιακών τραγουδιών και, ταυτόχρονα, ένα «μωσαϊκό» τραγουδιών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Η Κρήτη βασισμένη στην πλούσια μουσική της παράδοση με τα αυθόρμητα δίστιχα, τις γνωστές μαντινάδες, αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο στη μουσική της Εθνικής Αντίστασης. Επρόκειτο για μια πολιτιστική παραγωγή, η οποία διέτρεχε όλη την Ελλάδα.

Βγήκαν αντάρτες στα βουνά

Υπολογίζεται ότι τα αντιστασιακά τραγούδια, που σχετίζονται με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είναι πάνω από 220, ενώ τα αντίστοιχα του ΕΔΕΣ ανέρχονται σε 12. Πολλά παραδίδονται με διπλούς και τριπλούς τίτλους και σε ποικίλες παραλλαγές.
Όσον αφορά ζητήματα ιδεολογίας, τα αντάρτικα τραγούδια ανήκουν στη στρατευμένη λογοτεχνία της Εθνικής Αντίστασης, καθώς προασπίζουν συγκεκριμένες ιδεολογικές θέσεις ανάλογα με την πολιτικοστρατιωτική παράταξη που ανήκει ο δημιουργός τους.

Οι αρχηγοί του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, Άρης Βελουχιώτης (αριστερά)
και Ναπολέων Ζέρβας

Η θεματική των εαμογενών τραγουδιών επικεντρώνεται στις οργανώσεις του ΕΑΜ, στις μονάδες του ΕΛΑΣ, σε μάχες και ολοκαυτώματα και στην ηγετική φυσιογνωμία του Άρη Βελουχιώτη, που λειτουργεί ως θρύλος. Εκθειάζεται η συλλογική προσπάθεια, το ανθρώπινο σύνολο ως δρώσα δύναμη, «…τα σπίτια σας κι αν κάψανε..», «…ο Άρης κάνει πόλεμο μ’ αντάρτες παλικάρια…». Τα τραγούδια του ΕΔΕΣ περιστρέφονται, σχεδόν, αποκλειστικά γύρω από τον αρχηγό του, τον Ναπολέοντα Ζέρβα και τους μαχητές του. Εστιάζουν σε πρόσωπα και όχι στον απρόσωπο λαό, «…Ζήτω η Μεγάλη Ελλάδα, ζήτω ο Ζέρβας αρχηγός…». Ενώ στα εαμογενή επιχειρείται η σύνδεση με τους κλεφταρματολούς του 1821, «…Στα ελληνικά βουνά τα δοξασμένα λημέρια μια φορά της κλεφτουριάς…», στα τραγούδια του ΕΔΕΣ επιχειρείται η σύνδεση με την αρχαία Ελλάδα, «…με το πνεύμα της Παλλάδος και της Σπάρτης την ορμή…». Στα τραγούδια του ΕΑΜ επιδιώκεται η κοινωνική αναδιάρθρωση της χώρας και η πορεία προς τη σοσιαλιστική λαοκρατία, «…Ω Ελλάδα μας γλυκιά, δημοκρατία λαϊκιά…», ενώ στα τραγούδια του ΕΔΕΣ δηλώνεται πίστη στα παραδοσιακά αστικά ιδεώδη, «…Ζήτω ο «Αβέρωφ», ζήτω ο Στόλος, ζήτω ο Εθνικός Στρατός…».

Σαν ατσάλινο τείχος

Στη μεταπολεμική περίοδο τα ΕΑΜικά αντάρτικα τραγούδια έγιναν απαγορευμένο είδος. Μετά τη Μεταπολίτευση σημειώθηκε μια «έκρηξη» εκδόσεων, τις οποίες επιμελήθηκαν πρωτίστως οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και δευτερευόντως κομματικοί μηχανισμοί και δημοσιογραφικές ομάδες. Στις μέρες μας, μέσω του Διαδικτύου, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να αναζητήσουν και να βρούν, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους και τις επιλογές τους, αυτή την ξεχωριστή κατηγορία λαϊκής ποίησης που λέγεται αντάρτικο τραγούδι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Συλλογικό έργο, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 1940-1945,τόμος 6ος ,εκδόσεις ΑΥΛΟΣ, Αθήνα 1979.
- ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ 1940-1949, Το Άλμπουμ της Σύγχρονης Ιστορίας, εκδόσεις Μανιατέα, Αθήνα 2006.

e-βιβλιογραφία
-//el.wikipedia.org/wiki/ Δημοτικό Τραγούδι.
-//el.wikipedia.org/wiki/ Ε.Δ.Ε.Σ./Αντάρτικο Τραγούδι/Ελεγείες-πολεμικά θούρια(pdf)/ «Ελεγείες-πολεμικά θούρια στην ελληνική ποίηση από τον 7ο αι. π.Χ. ως τις μέρες μας», Φιλολογική ημερίδα, Σιάτιστα 2013.
-//toperiodiko.gr/Το αντάρτικο τραγούδι.
-//ktdrus.gr/Τραγούδια της Κατοχής 1941-1944.

Πηγή: Μουσείο Εθνικής Αντίστασης - Δήμος Ηλιούπολης

---