Το ρεμπέτικο στον πόλεμο του '40 και στην Κατοχή

Στην Τήνο στην πανήγυρη

τορπίλισαν την «Έλλη»

οι ύπουλοι, οι άναντροι,

οι χάρτινοι φρατέλοι.

Σκοτώσανε προσκυνητές

πάνω στη λειτουργία,

παράλυτους, αόμματους,

κι έκλαιγε η Παναγία. 

Έστω και αν πολλαπλασιάζει, ποιητική αδεία, τον αριθμό των νεκρών προσκυνητών από τον τορπιλισμό της «Έλλης», τον Δεκαπενταύγουστο του 1940, ο λαϊκός συνθέτης και τραγουδιστής Μαρίνος Γαβριήλ (Μαρινάκης) καταγράφει πρώτος, στις 21 Αυγούστου 1940, τα αισθήματα που προκάλεσε στους Έλληνες το γεγονός-προάγγελος του Ελληνοϊταλικού πολέμου, που ξεκίνησε δύο μήνες αργότερα. 

Με την κήρυξη του πολέμου το ρεμπέτικο τραγούδι, για πρώτη και τελευταία φορά, στρατεύεται στο πλευρό του επίσημου κράτους.Από τις 28 Οκτωβρίου 1940 έως και τον Μάρτιο του 1941, οπότε κλείνει το εργοστάσιο της Columbia στον Περισσό, αρκετοί συνθέτες του ρεμπέτικου θα συμμετάσχουν στην προσπάθεια εμψύχωσης του ελληνικού λαού με δικές τους δημιουργίες. Μεταξύ αυτών οι Μάρκος Βαμβακάρης, Σπύρος Περιστέρης, Παναγιώτης Τούντας, Δημήτρης Γκόγκος (Μπαγιαντέρας), Απόστολος Χατζηχρήστος, Γιάννης Παπαϊωάννου, Στέλιος Κερομύτης κ.ά. Πραγματοποιούνται γύρω στις 30 ηχογραφήσεις, περίπου 10 εκ των οποίων ήταν διασκευές παλαιότερων τραγουδιών. Ανάμεσα στα ωραιότερα νέα τραγούδια ήταν Η λόγχη μας το θέλει, των Π. Τούντα και Γ. Μητσάκη (στην παρθενική του εμφάνιση στη δισκογραφία) με τον Στ. Κερομύτη και την Νταίζυ Σταυροπούλου και το Θα πάρω το τουφέκι μου του Κερομύτη, με τον ίδιο και τη Σταυροπούλου.

Θα πάρω το τουφέκι μου

Ο Μπαγιαντέρας θα ηχογραφήσει δύο καινούργια τραγούδια, Τους Κενταύρους δεν φοβούμαι και Ψηλά στης Πίνδου τα βουνά.

Τους Κενταύρους δεν φοβούμαι

Ο Τούντας παρουσιάζει την τελευταία εκδοχή της Βαρβάρας με τίτλο Άκου Ντούτσε μου τα νέα και ένα καινούργιο τραγούδι, με τίτλο Δεν με φοβίζει ο πόλεμος.

Άκου Ντούτσε μου τα νέα

Επίσης ο Μάρκος θα ηχογραφήσει τα Μουσολίνι άλλαξε γνώμη και Γεια σας φανταράκια μου, που είναι διασκευές παλαιότερων τραγουδιών του.

Μουσολίνι άλλαξε γνώμη

Και τότε πάντως ο Μάρκος κατάφερε να πρωτοτυπήσει. Στη διάρκεια της επιστράτευσης δυσκολευόταν να μάθει το παρά πόδα και το επ’ ώμου ταλαιπωρώντας τον… κυρ λοχία. Η στρατιωτική ορολογία γίνεται αντικείμενο κοροϊδίας και ο στρατώνας φυλακή για τον Βαμβακάρη, που γράφει τον πόνο του στο τραγούδι με τίτλο Ο αγύμναστος:

Ο αγύμναστος

Η Κατοχή
Τα τραγούδια που επικράτησαν στη διάρκεια της Κατοχής ήταν κυρίως εκείνα που εξυμνούσαν τα κατορθώματα των αντιστασιακών οργανώσεων, και κυρίως του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Ως επί το πλείστον ήταν παραλλαγές ξένων επαναστατικών τραγουδιών με στίχους προσαρμοσμένους αναλόγως. Στην Αθήνα ωστόσο και στις μεγάλες πόλεις συνθέτες του ρεμπέτικου έγραψαν τραγούδια που περιέγραφαν τα γεγονότα της Κατοχής, την πείνα και τους αγώνες του λαού. Από τα τραγούδια του Μάρκου εκείνης της περιόδου διασώθηκε μόνο το Χαϊδάρι, το οποίο το έγραψε το 1944 αλλά δεν τόλμησε να το ηχογραφήσει λόγω της επικρατούσας κατάστασης και το ηχογράφησε το 1980 ο γιος του Στέλιος

Το Χαϊδάρι

Από αυτά που έγραψε ο Βασίλης Τσιτσάνης έχει διασωθεί ένα τραγούδι-ύμνος στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που τη μελωδία του θυμόταν ο Γιάννης Κυριαζής και ένα ακόμη με τίτλο Αιώνες πέρασαν πολλοί καταγράφεται στο βιβλίο «Ρεμπέτικα τραγούδια», του Ηλία Πετρόπουλου.

Αιώνες πέρασαν πολλοί

Ο νεότατος τότε Μιχάλης Γεννίτσαρης γράφει τους περίφημους Σαλταδόρους, που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη επιτυχία στα χρόνια της Κατοχής.

Ο σαλταδόρος

Ο Μπαγιαντέρας, αν και τυφλώθηκε το 1941, δεν έχασε το θάρρος του και μετέφερε το ζοφερό κλίμα της εποχής και την ελπίδα της ελευθερίας σε πολλά τραγούδια με αντιστασιακό περιεχόμενο σε ρεμπέτικο ύφος. Ένα από τα ωραιότερα έχει τίτλο Στη σκλαβωμένη Ελλάδα μας.

Στη σκλαβωμένη Ελλάδα μας

Αυτοί που έφυγαν

Στη διάρκεια της κατοχικής περιόδου άφησαν την τελευταία τους πνοή οι σπουδαιότεροι συνθέτες και τραγουδιστές της μεγάλης μικρασιατικής «σχολής».
► Ο Παναγιώτης Τούντας αρρώστησε και άφησε την τελευταία του πνοή στις 23.5.1943
► Ο Κώστας Σκαρβέλης πέθανε από την πείνα στο καμαράκι της ταράτσας όπου έμενε, στις 8.4.1942
► Ο Βαγγέλης Παπάζογλου σταμάτησε το τραγούδι («τα πουλιά δεν κελαηδούν άμα έρθει το σκοτάδι» έλεγε εννοώντας την Κατοχή) και έκανε τον παλιατζή. Τον χτύπησε η φυματίωση και πέθανε στις 27.6.1943.
► Ο Ανέστης Δελλιάς υπέκυψε στις ψυχοτρόπες ουσίες, σε συνδυασμό με τις κακουχίες, το 1944, σε ηλικία 32 ετών.
► Ο Γιώργος Κάβουρας, κυνηγημένος από τους Ιταλούς, πέθανε από εγκεφαλικό σε ηλικία 37 ετών, στις 17.3.1943.
► Ο Γιάννης Εϊζιρίδης (Γιοβάν Τσαούς) και η γυναίκα του πέθαναν το 1942 από δηλητηρίαση (φημολογείται από ψάρια που έφαγαν από τα σκουπίδια).
► Ο Αντώνης Διαμαντίδης (Νταλγκάς) αφού ξέφυγε από τη σκλαβιά των Τούρκων δεν άντεξε τη δεύτερη σκλαβιά και μαράζωσε. Πέθανε στις 18.12.1944.
► Έφυγαν ακόμη ο Κωστής Μπέζος (14.1.1943, σε ηλικία 37 ετών), η Μαρίκα Παπαγκίκα (2.8.1943) αλλά και οι συνθέτες του «ελαφρού» τραγουδιού Νίκος Χατζηαποστόλου (9.8.1941) και Κλέων Τρανταφύλλου ή Αττίκ (29.8.1944). Τέλος, σκληρή ήταν η μοίρα του συνθέτη της Ριρίκας, καθηγητή Μαθηματικών και γυμνασιάρχη Στάθη Μάστορα, που στις 14.9.1943 εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στην Κρήτη.
Στη διάρκεια του Εμφυλίου που ακολούθησε γράφτηκαν αρκετά τραγούδια, συνήθως παραλλαγές στα γνωστά Αντάρτικα, όμως δεν ηχογραφήθηκε κανένα – για ευνόητους λόγους. Δεν ήταν λίγοι εξάλλου οι δημιουργοί του ρεμπέτικου που βρέθηκαν στην εξορία και στις φυλακές. Μεταξύ αυτών ο Ορφέας Κρεούζης, ο Γιάννης Μοσχονάς, ο Γιάννης Κυριαζής αλλά και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο οποίος στη διάρκεια της εξορίας του είχε την τύχη να γνωρίσει στη Μακρόνησο τον Μίκη Θεοδωράκη.

Πηγές: 
Παναγιώτης Κουνάδης, Τα Ρεμπέτικα, εκδ. «ΤΑ ΝΕΑ»
Νέαρχος Γεωργιάδης, Ρεμπέτικο και πολιτική, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Ηλίας Πετρόπουλος, Ρεμπέτικα τραγούδια, εκδ. Κέδρος

---