Τετράς η ξακουστή του Πειραιώς: η μήτρα του ρεμπέτικουΜάρκος Βαμβακάρης, Στράτος, Ανέστης Δελιάς, Γιώργος Μπάτης

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 είχε ξεκινήσει έντονα να προβληματίζει τους υπεύθυνους των δισκογραφικών εταιρειών το πόσο θα μπορούσε να έχει εμπορική επιτυχία η είσοδος του μπουζουκιού στη δισκογραφία. . Εκείνη τη χρονική περίοδο εμφανίζεται ο Μάρκος Βαμβακάρης, ένας από τους νεότερους μπουζουκτσήδες μιας παρέας από τον Πειραιά. Μαζί του ήταν ένας μεγαλύτερος σε ηλικία, ο γεννημένος το 1885 ή 1889 Γιώργος Μπάτης, ο οποίος ανήκε στην πρώτη γενιά των μουσικών που σύχναζαν στον Πειραιά και αποτελούσε κατά κάποιον τρόπο γέφυρα με την «προϊστορία» του ρεμπέτικου.
Μαζί τους ο Ανέστης Δελιάς με τη ζεστή φωνή και τη γλυκιά πενιά και ο Στράτος Παγιουμτζής, η καλύτερη φωνή του πειραιώτικου ρεμπέτικου.

Ρεμπέτικο, χασίς και άλλες ουσίες

Επεξεργασία ινδικής κάνναβης

Οι ψυχοτρόπες ουσίες, όπως ονομάζονται τα ναρκωτικά στην επιστημονική γλώσσα, ήταν γνωστά σε πολλούς λαούς από τα αρχαία ακόμη χρόνια. Οι αγώνες για τον έλεγχο της παγκόσμιας αγοράς των ουσιών αυτών άρχισε κατά την περίοδο της ακμής της αποικιοκρατίας, όταν οι μεγάλες αυτοκρατορίες της Ευρώπης, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Ολλανδία, κατέκτησαν τις πλούσιες σε πρώτες ύλες περιοχές της υφηλίου, σε Αφρική, Ασία και Αμερική. Η αντιπαράθεση αυτή κορυφώθηκε τον 19ο αιώνα, με τους δύο «πολέμους του οπίου», τις περιόδους 1839-1842 και 1856-1890, μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Κίνας. Μετά τη νίκη τους οι Βρετανοί επέβαλαν σκληρούς όρους, βάσει των οποίων οι έμποροι θα μπορούσαν να εισάγουν ελεύθερα στη Βρετανία το όπιο – με συνέπεια τη μαζική χρήση του και τα αναπόφευκτα καταστρεπτικά αποτελέσματα.

Το ρεμπέτικο στον πόλεμο του '40 και στην Κατοχή

Στην Τήνο στην πανήγυρη

τορπίλισαν την «Έλλη»

οι ύπουλοι, οι άναντροι,

οι χάρτινοι φρατέλοι.

Σκοτώσανε προσκυνητές

πάνω στη λειτουργία,

παράλυτους, αόμματους,

κι έκλαιγε η Παναγία. 

Έστω και αν πολλαπλασιάζει, ποιητική αδεία, τον αριθμό των νεκρών προσκυνητών από τον τορπιλισμό της «Έλλης», τον Δεκαπενταύγουστο του 1940, ο λαϊκός συνθέτης και τραγουδιστής Μαρίνος Γαβριήλ (Μαρινάκης) καταγράφει πρώτος, στις 21 Αυγούστου 1940, τα αισθήματα που προκάλεσε στους Έλληνες το γεγονός-προάγγελος του Ελληνοϊταλικού πολέμου, που ξεκίνησε δύο μήνες αργότερα. 

Το ρεμπέτικο μεταναστεύει στην Αμερική

Η περίοδος από τα τέλη του 19ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα ήταν από τις δυσκολότερες και οδυνηρότερες στην Ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Τα οικονομικά προβλήματα που συσσωρεύονται μετά την κρίση του σταφιδικού ζητήματος, το οποίο προκάλεσε την κήρυξη της χώρας σε πτώχευση, το 1893, και την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) δημιουργούν, σε συνδυασμό με την ήττα από τους Τούρκους στον Πόλεμο του 1897, συνθήκες απόγνωσης για τους αγρότες, και ιδιαίτερα για αυτούς της Πελοποννήσου.
Σε αυτά πρέπει να επισημανθεί ότι η τοκογλυφία δρούσε ανεξέλεγκτα, τόσο σε χρήμα, όπου ο τόκος έφθανε το 20%-30%, όσο και σε είδη όπως βούτυρο, γάλα και άλλα προϊόντα, φθάνοντας κάποιες φορές το 70%-80%, καθώς οι δανειστές πληρώνονταν από τους οφειλέτες τους και σε είδος.

Ρεμπέτικο και έρως - Τα ωραιότερα ερωτικά τραγούδια

Έρωτας και έρως, ο Έντονη συναισθηματική έλξη στην οποία συνυπάρχει και πόθος για σαρκική επαφή. Το συναίσθημα το οποίο δημιουργείται σε κάποιον, όταν το σεξουαλικό του ενδιαφέρον επικεντρωθεί σε ορισμένο πρόσωπο, και εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους: Mεγάλος / παράφορος / σφοδρός / τρελός / φλογερός / κεραυνοβόλος ~. Επιπόλαιος ~. Aμοιβαίος ~. Γάμος από έρωτα. Φυσικός ~ ή σαρκικός ~,η σεξουαλική πράξη• συνουσία. Πλατωνικός ~ ή αγνός ~, από τον οποίο λείπει το σεξουαλικό στοιχείο. Ύμνος / τραγούδι στον έρωτα. Aφροδίτη, η θεά του έρωτα. || Έρωτας, ονομασία του σχετικού θεού της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας: Ο φτερωτός Έρωτας. Παραστάσεις / λατρεία του Έρωτα. Ο Aπρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε. Tον χτύπησαν τα βέλη του Έρωτα, ερωτεύτηκε.

Ρεμπέτικο και επαγγέλματα

Η φτώχεια, η καταπίεση, η ανισότητα, αλλά και καθημερινά γεγονότα, μικρά ή μεγάλα, αποτέλεσαν την πρώτη ύλη του ρεμπέτικου, το οποίο παραμένει ζωντανό κομμάτι της ζωής μας ακριβώς επειδή εκφράζει γεγονότα και προβλήματα που υπήρξαν καθοριστικά για την πορεία του τόπου μας. Οι δυσάρεστες και οι ευχάριστες στιγμές της καθημερινής ζωής ενέπνευσαν τους δημιουργούς, που έγραψαν τραγούδια τα οποία παρέμεινα ανεξίτηλα στο πέρασμα του χρόνου.
Μία από τις κύριες διαφορές του ρεμπέτικου από το σύγχρονο «λαϊκό» τραγούδι είναι η πηγή της έμπνευσής του. Το ρεμπέτικο αντλεί τη θεματολογία του σε μεγάλο βαθμό από την καθημερινότητα, «φωτογραφίζοντας» το κοινωνικό περιβάλλον των δημιουργών του. Η ηθογραφική αυτή διάστασή του το καθιστά πηγή σκιαγράφησης της ελληνικής κοινωνικής πραγματικότητας.
Μέσα σε όλα λοιπόν, πολλά επαγγέλματα, τα περισσότερα εκ των οποίων έχουν εξαφανιστεί στις ημέρες μας, έδωσαν την αφορμή να γραφούν πολλά τραγούδια σε όλες τις περιόδους του ρεμπέτικου.

Λεξικό του Ρεμπέτικου - Εγκυκλοπαιδικό, Ετυμολογικό

Το ρεμπέτικο τραγούδι στα περίπου 100 χρόνια της δημιουργίας του θα συμπεριλάβει και πολλές φορές θα ενσωματώσει μια μεγάλη ποικιλία από όρους. Σχεδόν όλοι οι όροι αυτοί έλκουν την καταγωγή τους από περιοχές που βρίσκονται εκτός του ευρύτερου ελλαδικού χώρου και από άλλες γλώσσες. Πρόκειται για έννοιες χαρακτηριστικές, συναφείς προς αυτές του ρεμπέτη, οι οποίες κάποιες περιόδους θεωρήθηκαν ακόμη και ταυτόσημες. Πολλές από αυτές, μάλιστα, επικράτησαν στη γλώσσα του λαού και τις χρησιμοποιεί πια καθημερινά και κατά κόρον.
Η αναζήτηση, ο εντοπισμός και προέλευση αυτών των λέξεων στα πλέον έγκυρα λεξικά (μεταξύ των οποίων το Μέγα Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης των Liddell & Scott, το Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης του Σκαρλάτου Βυζάντιου, η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, το Λεξικό της κοινής νεοελληνικής του ΑΠΘ και το Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη) αποδεικνύεται αποκαλυπτική και γεμάτη εκπλήξεις, ειδικά όσον αφορά τη γλωσσολογική και τη φιλολογική ερμηνεία αλλά και τον προσδιορισμό των κοινωνικών χαρακτηριστικών των ομάδων που καταγράφονται σε αυτούς τους όρους.

Ο Μάρκος εκδικητής και «Ισοβίτης»

Είναι ένα αυτοβιογραφικό τραγούδι, όπως πολλά τραγούδια του Μάρκου, με τις συνήθεις δόσεις υπερβολής του, το οποίο έγραψε με αφορμή ένα γεγονός που σημάδεψε τη ζωή του.
Όταν ο Βαμβακάρης ήρθε στον Πειραιά το 1917 από τη Σύρο ήταν μόλις 12 χρόνων. Αφού έκανε διάφορες δουλειές του ποδαριού μέχρι το 1925, την επόμενη δεκαετία δούλεψε ως εκδορέας στα δημοτικά σφαγεία Πειραιώς - Αθηνών. Παράλληλα μάθαινε μπουζούκι στου Καραϊσκάκη, υποσχόμενος στον εαυτό του ότι αν δεν μάθει θα έκοβε τα δάχτυλά του με χασαπομάχαιρο. Την εποχή εκείνη ερωτεύεται την πρώτη του γυναίκα, την Ελένη Μαυροειδή (γνωστή με το όνομα Ζιγκοάλα). Ο Μάρκος Βαμβακάρης αποδείχθηκε ατυχέστατος στον γάμο του με τη Ζιγκοάλα. Τον απατούσε ακόμη και με τους καλύτερούς του φίλους, γεγονός που γινόταν αιτία να ξεσπούν άγριοι καβγάδες μεταξύ του Μάρκου και του αδελφού του, αλλά ο Μάρκος εξακολουθούσε να είναι ερωτευμένος μαζί της. Τελικά κατάλαβε ότι δεν πάει άλλο και αποφάσισε να χωρίσει με την Ελένη, όμως και μετά το διαζύγιο εκείνη εξακολουθούσε να τον βασανίζει, κυρίως με τις διαρκείς οικονομικές απαιτήσεις της.

Ρεμπέτικο και παρανομία, εγκλήματα και φυλακές

Ήδη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους δημιουργήθηκαν οι συνθήκες που οδήγησαν στην παρανομία μεγάλες κοινωνικές ομάδες, αρχής γενομένης από αγωνιστές της Επανάστασης του 1821, συγγενείς και απογόνους τους. Αποτέλεσμα ήταν η εμφάνιση και η έξαρση της ληστοκρατίας, που επηρέασε την κοινωνική ζωή των Ελλήνων ως τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Παράλληλα, η αδυναμία απορρόφησης και ενσωμάτωσης των κατοίκων της υπαίθρου στην οικονομική και στην κοινωνική ζωή των πόλεων, όπου μετακινούνταν όλο και περισσότεροι, δημιούργησε περιθωριακά στρώματα. Οι μόρτες, οι κουτσαβάκηδες, οι παλληκαράδες, οι νταήδες και άλλοι συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην εξάπλωση της παρανομίας και της εγκληματικότητας.
Επόμενο ήταν οι διαχειριστές της εξουσίας να θεσπίσουν ένα νομικό πλαίσιο αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών, στηριζόμενοι στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Όσον αφορά τις φυλακίσεις των καταδικασθέντων, λόγω έλλειψης χώρων είτε χρησιμοποιούνταν παλαιά οικήματα είτε ανεγείρονταν νέα. Οι συνθήκες κράτησης ήταν άθλιες και μάλιστα περιγράφονταν… λυρικά από τους φυλακισμένους με το εξής δίστιχο:
Ψύλλοι και ψείρες και κοριοί, αυτά τα τρία όντα
Είναι της μαύρης φυλακής τα μόνα προϊόντα

Αντώνης… Βάργκας σερέτης και η περιπέτεια της Κάρμεν

Μια χουμοριστική ρεμπέτικη… τριλογία του 1939 που άφησε εποχή, εμπνευσμένη από ένα τραγούδι το οποίο ακούστηκε για πρώτη φορά στην ταινία του Ισπανού σκηνοθέτη Φλοριάν Ρέι «Carmen la de Triana» (1938) από την Αργεντινοϊσπανίδα ηθοποιό Ιμπέριο Αρχεντίνα. Το τραγούδι έχει τίτλο «Antonio Vargas Heredia» και είναι των Χουάν Μοστάζο, Χοακίν ντε λα Ολίβα και Φρανθίσκο Μερεσιάνο.
H πρωταγωνίστρια Ιμπέριο Αρχεντίνα, της οποίας το πραγματικό όνομα ήταν Μαγκνταλένα Νίλε ντελ Ρίο, ήταν παντρεμένη με τον σκηνοθέτη της ταινίας Φλοριάν Ρέι. Γεννήθηκε στην Αργεντινή το 1906 και πέθανε στην Ισπανία, σε ηλικία 97 χρόνων το 2003. Μεταξύ των θαυμαστών της ήταν ο Ισπανός δικτάτορας Φραγκίσκο Φράνκο και ο Αδόλφος Χίτλερ.

Antonio Vargas Heredia - Ιμπέριο Αρχεντίνα

Αν. Δελιάς - Γ. Μπάτης: Το… ήμισυ της Πειραιώτικης Τετράδος

Ανέστης Δελιάς 
«Ένας άγγελος πεταμένος 
στα σκουπίδια!»
Η φράση αυτή του Μάρκου Βαμβακάρη συμπυκνώνει τον σύντομο βίο του Ανέστη Δελιά. Εκπληκτικός μουσικός –κάτι στο οποίο συμφωνούν όλοι όσοι τον γνώρισαν– καλό παιδί, αλλά αδύναμος χαρακτήρας, ήταν ο μόνος πρεζάκιας μουσικός του Μεσοπολέμου (οι παλιοί ρεμπέτες μιλούσαν για έναν ακόμη, που όμως απεξαρτήθηκε).
Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1912 από ευκατάστατη οικογένεια εμπόρων και ήρθε στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο πατέρας του έπαιζε βιολί, γνωστός με το παρατσούκλι «μαύρη γάτα», χαρακτηρισμός που ακούγεται σε ένα τραγούδι του Ανέστη.
Ο Δελιάς πρωτοεμφανίζεται στα στέκια του Πειραιά το 1928 παίζοντας κιθάρα στην παρέα του Μπάτη, του Μάρκου, του Στράτου και άλλων Πειραιωτών ρεμπέτηδων. Από το 1930, έπειτα από προτροπή του Μάρκου, θα παρατήσει την κιθάρα και θα πιάσει το μπουζούκι. Θα εξελιχθεί ραγδαία και θα συμμετέχει στην «Τετράδα του Πειραιώς», ενώ θα μείνει γνωστός στον χώρο του ρεμπέτικου με το παρατσούκλι «Αρτέμης». Άλλοι λένε ότι το οφείλει στην ομοιότητά του με έναν μάγκα-γόη του Πειραιά και άλλοι ότι του το κόλλησε ο Γιώργος Μπάτης για να εξυπηρετήσει τη ρίμα στα απίστευτα στιχάκια των τραγουδιών του:
Ήταν ο Μπάτης και ο Αρτέμης
και ο Στράτος ο τεμπέλης (από το «Ζεϊμπέκικο σπανιόλο»).

Μάρκος Βαμβακάρης - Μαύρα μάτια, μαύρα φρύδια

Από τα ωραιότερα ρεμπέτικα, ύμνος στη γυναίκα και ιδιαίτερα στο πιο ελκυστικό χαρακτηριστικό της, ιδίως την εποχή (1939) που γράφηκε το τραγούδι, τα μάτια, τα οποία για τον Μάρκο ήταν πηγή έμπνευσης για πάρα πολλά τραγούδια.

Το πρώτο δίστιχο προέρχεται από την παράδοση του δημοτικού και του μικρασιάτικου τραγουδιού, συναντάται σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ενώ καταγράφεται και στα δίστιχα των λαϊκών ημερολογίων, από όπου πιθανώς το προσάρμοσε ο Μάρκος Βαμβακάρης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κατανομές των φωνών, αν ληφθεί υπόψη ότι εκτός του Μάρκου και του Κώστα Ρούκουνα συμμετέχει και ο Στράτος Παγιουμτζής, το όνομα του οποίου, για άγνωστο λόγο, δεν αναγράφεται στην ετικέτα του δίσκου.Ορχήστρα με μπουζούκι, κιθάρα και μπαγλαμά από τους Βαμβακάρη, Σκαρβέλη και Παγιουμτζή αντίστοιχα.

Ρυθμοί και χοροί του ρεμπέτικου

Η ρυθμοποιία του ρεμπέτικου είναι τελείως διαφορετική από αυτήν της μουσικής της Ευρώπης. Ενώ στην ευρωπαϊκή μουσική κυριαρχούν ρυθμοί σύμμετροι και μέτρα δίσημα, τρίσημα και τετράσημα, στο ρεμπέτικο επικρατούν οι εννεάσημοι ρυθμοί με τις ποικίλες παραλλαγές τους και το δίσημο χασάπικο.
Οι βασικότεροι χοροί με τους οποίους θα εκφραστεί στην πορεία του το ρεμπέτικο τραγούδι είναι κυρίως ο χασάπικος και ο ζεϊμπέκικος, οι οποίοι, όπως και ο καρσιλαμάς και το τσιφτετέλι μεταφέρθηκαν και διαδόθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τους Μικρασιάτες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά την καταστροφή του 1922.

ΧΑΣΑΠΙΚΟΣ: Χορός σε ρυθμό δίσημο. Οι πληροφορίες για τον χορό αυτόν χρονολογούνται από την εποχή του Βυζαντίου. Είναι γνωστό ότι αποτελούσε τον κύριο χορό της συντεχνίας των χασάπηδων, δηλαδή των μακελάρηδων, γι’ αυτό τον ονόμαζαν μακελάρικο χορό. Περιγράφεται επίσης και ο «Αρναούτης» χορός που χόρευαν τα κασάπ-ογλάν, δηλ. τα χασαπάκια της Τουρκίας, στον χορό της συντεχνίας τους.

Η ιστορία του ρεμπέτικου

Το ρεμπέτικο τραγούδι, που πλέον έχει καταχωριστεί στη συνείδηση και στην καθημερινότητα του Νεοέλληνα, ανεξαρτήτως τάξης και μόρφωσης, δεν ήταν πάντα δεδομένο ως αυτονόητη ελληνική παράδοση. Εναντίον του είχε ξεσπάσει ένας σφοδρός πόλεμος από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας και της εξάπλωσής του, ο οποίος διήρκεσε έναν ολόκληρο αιώνα.

Ιστορικά, οι «αψιμαχίες» ξεκίνησαν τα τέλη του 19ου αιώνα στην Αθήνα, με πρώτους πολέμιους τους ευρωπαιοτραφείς λόγιους και μουσικούς που πίστευαν ότι το μέλλον της πατρίδας μας ανήκε στη Δύση. Σε αυτούς προστέθηκαν αργότερα και οι πολιτικές και πνευματικές ηγεσίες των αντιπαρατιθέμενων ιδεολογιών στη χώρα μας.

Υπερασπιστές από την άλλη πλευρά ήταν οι ίδιοι οι δημιουργοί και οι ερμηνευτές του ρεμπέτικου, και κοντά σε αυτούς πολύ μεγάλο μέρος του ανά τον κόσμο ελληνισμού, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξεως.

Δύο ήταν τα βασικά επιχειρήματα εναντίον του ρεμπέτικου.

1. Ότι ήταν κατάλοιπο της μακροχρόνιας τουρκικής σκλαβιάς, επομένως αντεθνικό και απεχθές. Αυτό ήταν το κύριο επιχείρημα ως το 1922, χρονιά της Μικρασιατικής Καταστροφής και του περιορισμού των Ελλήνων στον σημερινό μικρό γεωγραφικό τους χώρο.

Η καταστροφή της Σμύρνης

2. Μετά το 1922 και την  κατακόρυφη αύξηση των τραγουδιών που σχετίζονταν με τα νέα κοινωνικά προβλήματα που δημιούργησαν η προσφυγιά, η φτώχεια και οι κοινωνικές αδικίες (ψυχοτρόπες ουσίες, φυλακίσεις, αναζήτηση καλύτερης τύχης και επιβίωσης με οποιοδήποτε μέσο), προστέθηκαν τα επιχειρήματα «περί υποκόσμου». Επιχειρήματα ανυπόστατα, αφού αγνοούσαν παντελώς το ένδοξο παρελθόν όλων σχεδόν των εξ Ανατολής δημιουργών και ερμηνευτών, που τα επόμενα χρόνια αποδείχθηκαν οι κυριότεροι εκπρόσωποι του είδους. Συν τοις άλλοις, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σχεδόν όλοι οι πολέμιοι του ρεμπέτικου είχαν πρόσβαση στα μέσα διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Σε αυτούς προστέθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι συνδικαλιστικοί φορείς των μουσικών.

Αντώνης Νταλγκάς - Πού να βρω γυναίκα να σου μοιάζει