Σάββατο 17 Δεκεμβρίου 2011

Ο Μεγάλος Ερωτικός – Μια πραγματεία περί Έρωτος και Μουσικής

Εξώφυλλο Γιάννης Μόραλης
Ταπεινά προσκυνούμε (όχι όπως χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια η λέξη, αλλά με την ακριβή, την απότιση σεβασμού, και συνάμα δέους) σε αυτό το διαμάντι της ελληνικής μας μουσικής. Θέλει στάση προσοχής, σαν να μετέχεις σε μια τελετή μύησης, για να αφεθείς στην αρτιότητα αυτού του μουσικού επιτεύγματος. Ακόμη και το ένστικτο σου απαγορεύει κάποια παρεκτροπή μήπως μολύνεις  κάτι από το δημιουργικό πνευματικό σύνολο. Ο Μάνος Χατζιδάκις πρέπει να βρέθηκε συντροφιά για πολλά μερόνυχτα με τις Ελικωνιάδες Μούσες της Πιερίας, και περισσότερο με την Ερατώ και την Τερψιχόρη, που θα ήταν η  πηγή έμπνευσής του.
Συγκέντρωσε ένα απάνθισμα έντεκα ερωτικών ποιημάτων (όλα τα ποιήματα ακολουθούν μετά το τέλος του κειμένου) από την αρχαιότητα ως τον 20ό αιώνα και συνέθεσε μια «λειτουργία – κάτι σαν τους εσπερινούς αγίων σ’ ερημοκλήσια μακρινά με τη συμμετοχή φανταστικών αγγέλων, εραστών, παρθένων και εφήβων».
Ο μεγάλος συνθέτης σε μια τοποθέτησή του προσωπική για τον Μεγάλο Ερωτικό καταθέτει ότι  «τουλάχιστον για μένα αυτό το έργο είναι σημαντικό γιατί προχωρώ την προσωπική μου έκφραση στο Τραγούδι, σ’ επίπεδα αυστηρότερα και καθαρώς ποιητικά διατηρώντας και παραλλάσσοντας  συγχρόνως τα στοιχεία εκείνα που με χαρακτήρισαν από την αρχή». Και διευκρινίζει ότι ποιητικό επίπεδο δεν εννοεί καθόλου όταν ο  τραγουδοποιός παίρνει ένα ποίημα και αυτομάτως το τραγούδι γίνεται ποιητικό, εξομοιώνοντας τον εαυτό του με τον ποιητή. «Από πολύ νέος προσπαθούσα να συζεύξω άρρηκτα με τα δικά μου μέσα, έναν ακριβό στίχο έτσι ώστε η χωριστή ακρόαση μετά να μην είναι νοητή ή δυνατή». Αυτό που περιγράφει ο Μάνος διακινδυνεύουμε να πούμε ότι μόνο αυτός το επέτυχε, μολονότι όλοι οι  συνθέτες που πάντρεψαν ποίηση με μουσική έδωσαν ο καθένας τους ένα δικό του λαμπρό δείγμα.

Ο Μάνος ανάμεσα στη Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δ. Ψαριανό
Ο Χατζιδάκις όμως καταφέρνει να βάλει τη δική του μουσική σφραγίδα, με αποτέλεσμα η σύζευξη και η «ξεχωριστή ακρόαση» να είναι απτές. Ο αναγνώστης ανυποψίαστος κάπου σε μια παράγραφο στον «Καπετάν Μιχάλη» του Καζαντζάκη διαβάζει: Δεν ήταν νησί, ήταν θεριό που κείτουνταν στη θάλασσα. Ήταν η Γοργόνα η αδελφή του Μεγαλέξανδρου που θρηνούσε και φουρτούνιαζε το πέλαγο. Άμα λευτερωθεί η Κρήτη θα πεθάνω. Εδώ έρχεται ο  Μάνος και αυτή την παράγραφο την κάνει τραγούδι.

Ο Μεγάλος Ερωτικός, αυτό το δύσκολο μουσικό εγχείρημα, όπως καταθέτει και ο συνθέτης «είναι γι’ αυτούς που έχουν από τη φύση τους την απαραίτητη ευαισθησία και προετοιμασία. Για τους αληθινά νέους. Φοράει ρούχα δικά του που συνθέτουν δύσκολους συνδυασμούς ήχων, ανάλαφρων χρωμάτων και ποιητικών ονείρων. Δεν περιέχει μηνύματα που εύκολα τα σβήνουν οι βροχές. Δεν αντιστέκεται.
Από άσματος άρχεσθαι
Και επί των μελισμάτων αυτού
Συγκλίνατε τας κεφαλάς ομού
Και άδετε μετ’ εμού»

Ποιήματα μεγάλων Ελλήνων  ποιητών όλων των εποχών, που σχηματίζουν μια αδιάσπαστη συνέχεια, ντύνονται με μουσική και γίνονται ένα σύνολο τραγουδιών που μέσα από αυτά ο Χατζιδάκις θέλει να ενωθεί με την ψυχή του τόπου του σε μια λειτουργία αθάνατη, ερωτική και ελληνική. Τα τραγούδια βρίσκονται πέρα από την πράξη, στο βαθύ αίσθημα που χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση, κάθε μορφής, αρκεί να περιέχει τις προϋποθέσεις γι’ ανθρώπινη επικοινωνία.

Ο Μάνος Χατζιδάκις ξεκίνησε το έργο αυτό στη Νέα Υόρκη τον Ιούνιο του 1972 και το ολοκλήρωσε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, ενώ ήδη είχαν ξεκινήσει και οι ηχογραφήσεις.
Η επιλογή των ερμηνευτών, αυστηρά προσεκτική, υπήρξε και η καλύτερη δυνατή. Τη Φλέρυ Νταντωνάκη την είχε γνωρίσει στο Παρίσι και είχε διακρίνει σε αυτήν το πάθος και τη μαγεία της φωνής της, ένα ζωντανό εξαίσιο μουσικό όργανο, και ο Μάνος της έδωσε την ευκαιρία να ξεδιπλώσει τη σπανιότητα του ταλέντου της.
Ο Δημήτρης Ψαριανός, μια γνήσια ερωτική και λαϊκή φωνή, σε πολύ νεαρή ηλικία ευτύχησε να είναι ο βασικός άνδρας ερμηνευτής  αυτού του μεγάλου έργου.
Τα όργανα που μετέχουν σε αυτό το ξεχωριστό μουσικό αποτέλεσμα είναι βιολί, κοντραμπάσο, βιολοντσέλο, πιάνο, άρπα, κιθάρα, μαντολίνο, λαούτο στην Ερωφίλη και μπουζούκι στο ποίημα της Σαπφούς.
Μ.Μ.

Τα ποιήματα του Μεγάλου Ερωτικού

1. Με την πρώτη σταγόνα της βροχής
Οδυσσέα Ελύτη
αποσπάσματα από τους «Προσανατολισμούς»
Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι
Μουσκέψανε τα λόγια που είχανε γεννήσει αστροφεγγιές
Όλα τα λόγια που είχανε μοναδικό τους προορισμόν Εσένα!

Πριν απ’ τα μάτια μου ήσουν φως
Πριν απ’ τον Έρωτα έρωτας
Κι όταν σε πήρε το φιλί
Γυναίκα

Κατά πού θ’ απλώσουμε τα χέρια μας
τώρα που δε μας λογαριάζει πια ο καιρός
Κατά πού θ’ αφήσουμε τα μάτια μας
τώρα που οι μακρυνές γραμμές ναυάγησαν στα σύννεφα

Κι είμαστε μόνοι ολομόναχοι
τριγυρισμένοι απ’ τις νεκρές εικόνες σου.

Πριν απ’ τα μάτια μου ήσουν φως
Πριν απ’ τον Έρωτα έρωτας
Κι όταν σε πήρε το φιλί
Γυναίκα

2. Σ’ αγαπώ
Μυρτιώτισσας
απόσπασμα από τη Συλλογή «Κίτρινες φλόγες»

Σ’ αγαπώ, δεν μπορώ
Τίποτ’ άλλο να πω
Πιο βαθύ, πιο απλό
Πιο μεγάλο!

Μπρος στα πόδια σου εδώ
Με λαχτάρα σκορπώ
Τον πολύφυλλο ανθό
Της ζωής μου

Τα δυο χέρια μου, να...
Στα προσφέρω δετά
Για να γείρεις γλυκά
Το κεφάλι

Κι η καρδιά μου σκιρτά
Κι όλη ζήλια ζητά
Να σου γίνει ως αυτά
Προσκεφάλι

Ω μελίσσι μου, πιες
Απ’ αυτόν τις γλυκές
Τις αγνές ευωδιές
Της ψυχής μου!

Σ’ αγαπώ τι μπορώ
Ακριβέ να σου πω
Πιο βαθύ, πιο απλό
Πιο μεγάλο;

3. Μέρες του 1903
Κωνσταντίνου Καβάφη
Από τα «Ποιήματα»


Δεν τα ηύρα πια ξανά - τα τόσο
γρήγορα χαμένα.... τα ποιητικά
τα μάτια, το χλομό το πρόσωπο
στο νύχτωμα του δρόμου.

Δε τα ηύρα πια τ’ αποκτηθέντα
κατά τύχην όλως, που έτσι
εύκολα παραίτησα και που
κατόπι με αγωνία ήθελα.

Τα ποιητικά τα μάτια,
το χλομό το πρόσωπο,
τα χείλη εκείνα
δεν τα ηύρα πια.

4. Ποιος είν’ τρελός από έρωτα
Γιώργου Σαραντάρη
από τα «Ποιήματα»

Ποιος είν’ τρελός από έρωτα;
Ας κάνει λάκκους την αυγή.
Να πάμε εκεί να πιούμε
την βροχή.

Μια που εμείς σε όποια
στέγη αράξουμε, σε όποια
αυλή, ο άνεμος χαλνάει
τον ουρανό, τα δέντρα.

Κι η στείρα γη
μέσα σε μας βουλιάζει.

5. Τα λιανοτράγουδα
από τα δημοτικά τραγούδια

Απ’ όλα τ’ άστρα τ’ ουρανού ένα είναι που σου μοιάζει
ένα που βγαίνει το πουρνό όταν γλυκοχαράζει.

Κυπαρισσάκι μου ψηλό, ποια βρύση σε ποτίζει,
που στέκεις πάντα δροσερό, κι ανθείς και λουλουδίζεις.

Να ’χα το σύννεφ’ άλογο και τ’ άστρι χαλινάρι
το φεγγαράκι της αυγής να ’ρχόμουν κάθε βράδυ.
Αν μ’ αγαπάς κι είν’ όνειρο, ποτέ να μην ξυπνήσω
γιατί με την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.

Της θάλασσας τα κύματα τρέχω και δεν τρομάζω
κι όταν σε συλλογίζομαι, τρέμω κι αναστενάζω.

Τι να σου πω; Τι να μου πεις; Εσύ καλά γνωρίζεις
και την ψυχή και την καρδιά εσύ μου την ορίζεις.

Να ’χα το σύννεφ’ άλογο και τ’ άστρι χαλινάρι
το φεγγαράκι της αυγής να ’ρχόμουν κάθε βράδυ.
Αν μ’ αγαπάς κι είν’ όνειρο, ποτέ να μην ξυπνήσω
γιατί με την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.

Εγώ είμ’ εκείνο το πουλί που στη φωτιά σιμώνω,
καίγομαι, στάχτη γίνουμαι και πάλι ξανανιώνω.

Σαν είν’ η αγάπη μπιστική, παλιώνει, μηδέ λιώνει
ανθεί και δένει στην καρδιά και ξανακαινουργώνει.

Χωρίς αέρα το πουλί, χωρίς νερό το ψάρι
χωρίς αγάπη δε βαστούν κόρη και παλικάρι.
Αν μ’ αγαπάς κι είν’ όνειρο, ποτέ να μην ξυπνήσω
γιατί με την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.

6. Πέρα στο θολό ποτάμι

Ποίημα του Νίκου Γκάτσου
από το έργο του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα «Περλιμπίν και Μπελίσα»

Πέρα στο θολό ποτάμι
έσκυψε η νύχτα να λουστεί.
Έτσι και η όμορφη Μπελίσα
μ’ ένα φιλί θα δροσιστεί.

Πάνω στο πέτρινο γεφύρι
κάθεται η νύχτα δροσερή.
Έτσι και η όμορφη Μπελίσα
στον κήπο θα τον καρτερεί.

7. Το όνειρο
Διονυσίου Σολωμού

Άκου έν’ όνειρο ψυχή μου
και της ομορφιάς θεά.
Μου εφαινότουν οπώς ήμουν
μετ’ εσένα μία νυχτιά.

Σ’ ένα ωραίο περιβολάκι
περπατούσαμε μαζί.
Όλα ελάμπανε τ’ αστέρια
και τα κοίταζες εσύ.

Εγώ στόλεα: Πέστε, αστέρια,
είν’ κανέν’ από τ’ εσάς,
που να λάμπει από ‘κει απάνου
σαν τα μάτια της κυράς;

Πέστε αν είδετε ποτέ σας
σ’ άλλη τέτοια ωραία μαλλιά,
τέτοιο χέρι, τέτοιο πόδι,
τέτοια αγγελική θωριά;

Εσύ έκαμες ετότες
γέλιο τόσο αγγελικό,
που μου φάνηκε πως είδα
ανοιχτό τον ουρανό.

Και παράμερα σ’ επήρα
εισέ μια τριανταφυλλιά
κι έπεσά σου αγάλι αγάλι
στην ολόλευκη αγκαλιά.

Κάθε φίλημα ψυχή μου
όπου μόδινες γλυκά,
εξεφύτρωνε άλλο ρόδο
απ’ την τριανταφυλλιά.

Όλη νύχτα εξεφυτρώσαν,
ως απούλαμψεν η αυγή,
που μας ηύρε και τους δυό μας
με την όψη μας χλομή.

Τούτο είν’ τ’ όνειρο ψυχή μου.
Τώρα στέκεται εις εσέ,
να το κάμεις ν’ αληθέψει
και να θυμηθείς για με.

8. Κέλομαί σε Γογγύλα
Σαπφούς



Κέλομαί σε Γογγύλα
πέφανθι λάβοισα μά
γλακτίναν, σε δη ύτεπόθος

αμφιπόταται.

Τάν κάλαν, ά γαρ κατάγωγις αύτα 

επτόαισ’ ίδοισαν έγω δε χαίρω
καί γάρ αύτα δή τόδε μέμφεταί σοι 

Κυπρογένηα.

Η Ποιητική απόδοση στα νεοελληνικά από τον Οδυσσέα Ελύτη

Σε φωνάζω Γογγύλα
Φανερώσου πάλι κοντά μου
Το χιτώνα τον άσπρο σαν το γάλα όταν φοράς,
νά 'ξερες τους πόθους που σε τριγυρίζουν
όμορφη, και πώς χαίρομαι που δεν είμαι εγώ,
μα η ίδια η Αφροδίτη που σε μαλώνει.


9. Έρωτα εσύ
Β’ στάσιμο από τη «Μήδεια» του Ευριπίδη
Απόδοση Παντελή Πρεβελάκη

Έρωτα εσύ, με περισσή
όταν λαβώνεις δύναμη,
μηδ’ όνομα καλό από σε
μηδ’ αρετή μπορεί να βγει.

Μα μετρημένα αν πορευτεί
η Κύπριδα, άλλη σαν αυτή
θεά δεν έχει νοστιμιά.

Ω δέσποινά μου, απάνου μου
με το χρυσό δοξάρι σου
μη ρίξεις την αφεύγατη
σαγίτα, που’χει την αιχμή
βαμμένη στην αποθυμιά.

10. Πάθη από τον έρωτα
από την «Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη
Πράξη Τρίτη, Σκηνή Ι

Μοίρα κακή κι αντίδικη, τυραννισμένη μοίρα,
Ποια πάθη από τον Έρωτα, ποιές πίκρες δεν επήρα;

Στη δούλεψι κ’  εις τις καημούς μικρή περίσσια εμπήκα
τς αγάπης, κι όλα τα κακά κ’  οι παιδωμές μ’ ευρήκα·
μόνια μου με τον Έρωτα πάσ’ ώραν επολέμου,
και κανενός δεν έδειχνα τα πάθη μου ποτέ μου.

Μα κείνος μάστορας καλός γιατί ήτον του πολέμου,
Μέρα και νύκτα δυνατό πόλεμον έδιδέ μου,
Κι ώρες γλυκύς μου φαίνετο, κι ώρες πρικύς περίσσια,
Κι ώρες στρατιώτης δυνατός, κι ώρες παιδάκιν ίσια.

Χίλια ακριβά τασσίματα μότασσε πάσα μέρα,
Και χίλια μόκτιζε όμορφα περβόλια στον αέρα.
Χίλιες ζγουράφιζε χαρές μέσα στο λογισμό μου·
Και χίλιες έδειχν’ ομορφιές πάντα των ομματιώ μου·

Τόσον απού μ’ ενίκησε, και δούλη απόμεινά του
Και τσι καημένης μου καρδιάς την εξουσιά έδωκά του.


11. Κραταιά ως Θάνατος Αγάπη  
Απόσπασμα από το Άσμα Ασμάτων του Σολομώντος
από το 7ο και το 8ο Άσμα

Τι ωραιώθης και τι ηδυνήθης,
αγάπη, εν τρυφαίς σου!
Τούτο μέγεθός σου...
Ωμοιώθης τω φοίνικι,
και οι μαστοί σου τοις βότρυσιν.

Είπα· αναβήσομαι επί τω φοίνικι,
κρατήσω των ύψεων αυτού·

Εγώ τω αδελφιδώ μου,
και επ’εμέ η επιστροφή αυτού·
ευώνυμος αυτού υπό την κεφαλήν μου,
και η δεξιά αυτού περιλήψεταί με.

Υπό μήλον εξήγειρά σε·
εκεί ωδίνησέν σε η μήτηρ σου...
εκεί ωδίνησέν σε η τεκούσα σου.

Θες με ως σφραγίδα επί την καρδίαν σου,
ως σφραγίδα επί τον βραχίονά σου·
ότι κραταιά ως θάνατος αγάπη,
σκληρός ως Άδης ζήλος.
περίπτερα αυτής περίπτερα πυρός,
φλόγες αυτής·
ύδωρ πολύ ου δυνήσεται σβέσαι την αγάπην,
και ποταμοί ου συγκλύσουσιν αυτήν.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου